برهان‌الدین جانمبُرْهانُ الدّین‌ْ جانَم‌د ۹۰ق/۵۸۲م، شاعر و عارف هندی وابسته به طریقه چشتیه بود. ۱ - پیشینهوی فرزند شمس‌العشاق میران‌جی د ۰۲ق/ ۴۹۷م بود و در عرفان هم مرید او به‌شمار می‌رفت. پدر برهان‌الدین، در میان مشایخ چشتیه دکن دارای شهرت بود. [۱]
نسیم، «مشایخ اردو سری مصنفین» تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱، ص۶۰_۶۹، لاهور، ۹۷۱م.
[۲]
حامد حسن قادری، داستان تاریخ اردو، ج۱، ص۷، آگره، ۹۴۱م.
[۳]
عزیز احمد، تاریخ‌تفکر اسلامی‌در هند، ج۱، ص۳۳، ترجمه محمد جعفر یاحقی و نقی لطفی، تهران، ۳۶۷ش.
منابع موجود آگاهی چندانی از شرح حال برهان‌الدین نمی‌دهند و بیش‌تر به ذکر آثار و ویژگی‌های آن‌ها پرداخته‌اند. درباره او همین اندازه می‌دانیم که علوم‌ظاهری را نزد پدر فرا گرفت و همچون وی آثار بسیار برجای نهاد. او در بیجاپور ساکن بود و در همان‌جا نیز درگذشت و به‌خاک سپرده شد. [۴]
نسیم، «مشایخ اردو سری مصنفین» تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱، ص۶۳، لاهور، ۹۷۱م.
[۵]
نسیم، «مشایخ اردو سری مصنفین» تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱، ص۶۹، لاهور، ۹۷۱م.
۲ - آثاربرهانالدین دارای آثار منظوم و منثور است: ۲.۱ - منثور۱. کشف‌العوالم، در باب و فصل، به‌فارسی، موضوع آن در بیان عوالم مختلف جسمانی، نفسانی، ذاتی، سری، قلبی و روحانی و مراحل سلوک است. ۲. کلمة الحقایق، رساله‌ای به اردو در موضوع شریعت و طریقت و پرسش و پاسخ در مسائل تصوف ، شیوه نثر این اثر، به نثر شمس‌العشاق شباهت بسیار دارد. نثر آن اردو گجراتی و سبک ادبی آن، دکنی‌است. این رساله به کوشش محمد اکبرالدین‌صدیقی در حیدرآباد منتشر شده است. [۶]
حامد حسن قادری، داستان تاریخ اردو، ج۱، ص۷، آگره، ۹۴۱م.
[۷]
نسیم، «مشایخ اردو سری مصنفین» تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱، ص۶۳، لاهور، ۹۷۱م.
[۸]
نسیم، «مشایخ اردو سری مصنفین» تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱، ص۹۷، لاهور، ۹۷۱م.
[۹]
افسر صدیقی، مخطوطات انجمن ترقی اردو، ج۱، ص۸۵، کراچی، ۹۶۵م.
۳. کلید گنج، در ۲ باب، در بیان انواع نفس، مراحل توحید و راه‌های رسیدن به حقیقت . [۱۰]
متین هاشمی، فهرست مخطوطات دیال سنگه ترست لائبریری، ج۱، ص_۹، لاهور، ۹۷۹م.
۴. مخزن‌السالکین و مقصد العارفین، به فارسی درباره مسائل بنیادی پیروان چشتیه ، یعنی وحدت وجود و اقسام‌آن، از این‌کتاب دو نسخه یکی در موزه ملی پاکستان و دیگری در کتابخانه انجمن ترقی اردو نگهداری می‌شود. [۱۱]
عارف نوشاهی، فهرست نسخه های خطی فارسی موزه ملی پاکستان، ج۱، ص۶۶، کراچی، ۳۶۲ش.
[۱۲]
متین هاشمی، فهرست مخطوطات دیال سنگه ترست لائبریری، ج۱، ص۲_ ۵، لاهور، ۹۷۹م.
۵. معرفت‌المحبوب، رساله‌ای به فارسی در بیان منزل عرفان، یعنی شریعت ، طریقت، حقیقت و معرفت. نثر این رساله روان، و حاوی معانی عمیق است. نسخه‌ای از آن‌در کتابخانه گنج‌بخش اسلام‌آباد نگهداری می‌شود. [۱۳]
منزوی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه گنج‌بخش، ج۱، ص۷۰، اسلام‌آباد، ۳۵۷ش.
[۱۴]
منزوی، خطی، ص۳۹۹.
۲.۲ - منظوم۱. ارشاد نامه. ۲. بشارة الذکر، در تصوف. این کتاب به پدر او، شمس‌العشاق نیز منسوب شده است. ۳. حجة البقاء، گفت و گوی میان مرید و مرشد است که گمان می‌رود با خوش‌نامه و خوش‌نغز میران‌جی شمس‌العشاق قرابتی دارد. ۴. رموز الواصلین. ۵. سکه سهیلا، ترکیب‌بندی به زبان اردو که در میان هر بیت آن، یک‌بند با موضوع توحید گنجانده شده است. ۶. منفعت‌الایمان، درباره اعتقادات ماده‌پرستان و پرهیز مریدان از آن اعتقادات. ۷. نسیم‌الکلام، شرح آیات قرآنی. ۸. نکته واحد، در توحید. ۹. وصیت‌الهادی، مثنوی کوتاهی به زبان اردو در زمینه تصوف. [۱۵]
نسیم، «مشایخ اردو سری مصنفین» تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱، ص۶۱_۶۴، لاهور، ۹۷۱م.
[۱۶]
افسر صدیقی، مخطوطات انجمن ترقی اردو، ج۱، ص۸۴، کراچی، ۹۶۵م.
۲.۳ - نسخه خطیدر میان نسخه‌های خطی انجمن ترقی اردو نام رساله وجودیه نیز از او به چشم می‌خورد که صدیقی در فهرست اردو مخطوطات از آن نام برده است. [۱۷]
افسر صدیقی، مخطوطات انجمن ترقی اردو، ج۱، ص۸۵، کراچی، ۹۶۵م.
گفته‌اند که کلام برهان‌الدین بسیار به کلام شمس‌العشاق شباهت دارد، با این تفاوت که اندکی نسبت به آن روان‌تر است، در آثار هر دو آن‌ها سبک دکنی مشاهده می‌شود.۳ - فرزند ویشاه امین‌الدین‌اعلی د ۰۸۶ق/۶۷۵م فرزند برهان‌الدین، همچون وی از اولیا بود. از مریدان برهان‌الدین می‌توان از شاه داول‌د۰۶۸ق/۶۵۸م نام برد که ساکن بیجاپور و مؤلف ناری‌نامه و کشف‌الانوار است. [۱۸]
منزوی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه گنج‌بخش، ج۱، ص۳۹۹، اسلام‌آباد، ۳۵۷ش.
[۱۹]
نسیم، «مشایخ اردو سری مصنفین» تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱، ص۶۱، لاهور، ۹۷۱م.
[۲۰]
نسیم، «مشایخ اردو سری مصنفین» تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱، ص۶۹، لاهور، ۹۷۱م.
[۲۱]
افسر صدیقی، مخطوطات انجمن ترقی اردو، ج۱، ص۵، کراچی، ۹۶۵م.
۴ - اثری در مناقب ویسراجالعشق مثنویی است به فارسی که در مناقب برهان‌الدین، شمس‌العشاق و شاه‌امین‌الدین‌اعلی سروده شده است و دو نسخه از آن در موزه ملی کراچی و انجمن ترقی اردو نگهداری می‌شود که در نسخه اخیر نام نگارنده، دستگیر علی بن شاه بابا آمده است. ۵ - فهرست منابع(۱) عزیز احمد، تاریخ‌تفکر اسلامی‌در هند، ترجمه محمد جعفر یاحقی و نقی لطفی، تهران، ۳۶۷ش. (۲) برهان‌الدین‌جانم، معرفت‌المحبوب، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۳) افسر صدیقی، مخطوطات انجمن ترقی اردو، کراچی، ۹۶۵م. (۴) حامد حسن قادری، داستان تاریخ اردو، آگره، ۹۴۱م. (۵) منزوی، خطی. (۶) منزوی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه گنج‌بخش، اسلام‌آباد، ۳۵۷ش. (۷) نسیم، «مشایخ اردو سری مصنفین» تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور، ۹۷۱م. (۸) عارف نوشاهی، فهرست نسخه های خطی فارسی موزه ملی پاکستان، کراچی، ۳۶۲ش. (۹) متین هاشمی، فهرست مخطوطات دیال سنگه ترست لائبریری، لاهور، ۹۷۹م؛ ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «برهان‌الدین جانم»، ج۱۲، ص۲۵. |